LEKTURKI DO GRUNTOWNEJ POWTÓRKI
Dzisiaj przypominam treść i zagadnienia do kilku najważniejszych lektur w gimnazjum, czyli tych z gwiazdką, które należą do ścisłego kanonu.
I Jan Kochanowski Fraszki
autor: Jan z Czarnolasu epoka: renesans, odrodzenie, panowanie Jagiellonów
- Nazwa pochodzi z języka włoskiego, gdzie „frasca” w znaczeniu przenośnym oznacza błahostkę, coś lekkiego, żartobliwego.
- jest to gatunek liryki: krótki wierszyk często żartobliwy lub refleksyjny. Porusza sprawy bliskie człowiekowi i zawiera wyrazistą puentę.
- Fraszka bywa pisana:
- „na coś” (np. Na lipę),
- „do czegoś” (Do gór i lasów),
- lub „o czymś” (O doktorze Hiszpanie). Zauważcie, że to przyimki !
- Przykłady fraszek
Jesli nie grzeszysz, jako mi powiadasz,Czego się, miła, tak często spowiadasz?
Na lipę
Gościu, siądź pod mym liściem, a odpocznij sobie!
Nie dojdzie cię tu słońce, przyrzekam ja tobie,
Choć się najwysszej wzbije, a proste promienie
Ściągną pod swoje drzewa rozstrzelane cienie.
Tu zawżdy chłodne wiatry z pola zawiewają,
Tu słowicy, tu szpacy wdzięcznie narzekają.
Z mego wonnego kwiatu pracowite pszczoły
Biorą miód, który potem szlachci pańskie stoły.
A ja swym cichym szeptem sprawić umiem snadnie.
Że człowiekowi łacno słodki sen przypadnie.
Jabłek wprawdzie nie rodzę, lecz mie pan tak kładzie
Jako szczep najpłodniejszy w hesperyskim sadzie.
Nie dojdzie cię tu słońce, przyrzekam ja tobie,
Choć się najwysszej wzbije, a proste promienie
Ściągną pod swoje drzewa rozstrzelane cienie.
Tu zawżdy chłodne wiatry z pola zawiewają,
Tu słowicy, tu szpacy wdzięcznie narzekają.
Z mego wonnego kwiatu pracowite pszczoły
Biorą miód, który potem szlachci pańskie stoły.
A ja swym cichym szeptem sprawić umiem snadnie.
Że człowiekowi łacno słodki sen przypadnie.
Jabłek wprawdzie nie rodzę, lecz mie pan tak kładzie
Jako szczep najpłodniejszy w hesperyskim sadzie.
Na zdrowie
Ślachetne zdrowie,
Nikt się nie dowie,
Nikt się nie dowie,
Jako smakujesz, Zwróć uwagę na: apostrofy, uosobienia,wyrazy dźwiękonaśladowcze, archaizmy
Aż się zepsujesz.
Tam człowiek prawie
Widzi na jawie
I sam to powie,
Że nic nad zdrowie
Ani lepszego,
Ani droższego;
Bo dobre mienie,
Perły, kamienie,
Także wiek młody
I dar urody,
Mieścia wysokie,
Władze szerokie
Dobre są, ale -
Gdy zdrowie w cale.
Gdzie nie masz siły,
I świat niemiły.
Klinocie drogi,
Mój dom ubogi
Oddany tobie
Ulubuj sobie!
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
II Jan Kochanowski Treny
epoka: odrodzenie, renesans
gatunek: pieśń żałobna poświęcona konkretnej zmarłej osobie
podmiot liryczny: zrozpaczony ojciec
epoka: romantyzm gatunek: komedia oparta o konflikt i jego rozwiązanie, intrygę, kontrast, komizm słowa, postaci i sytuacji
Najlepiej ustalić sobie jak to było:
V Henryk Sienkiewicz Krzyżacy
epoka: pozytywizm, druga połowa XIX wieku gatunek: powieść historyczna z czasów panowania Władysława Jagiełły XIV/XV wiek
VI Dziady cz. II Adam Mickiewicz
3) I wreszcie z zaświatów przybywa duch z grzechem średnim. To Zosia, najpiękniejsza niegdyś dziewczyna w wiosce. Błąka się po zaświatach, bo nie potrafiła kochać. Gardziła ziemską miłością, igrała z uczuciami wielbicieli. Jej grzechem stał się brak uczucia, żyła na świecie, lecz „nie dla świata”. Po śmierci nie może dostąpić zbawienia. Skazana na odwieczną trwogę samotności, pragnie doświadczyć miłości, lecz:
II Jan Kochanowski Treny
epoka: odrodzenie, renesans
gatunek: pieśń żałobna poświęcona konkretnej zmarłej osobie podmiot liryczny: zrozpaczony ojciec
- Treny jest to słynne dzieło Jana Kochanowskiego, poświęcone zmarłej córce Urszuli, wydane w roku 1580. Tworzy je poeta po śmierci ukochanej, kilkuletniej córeczki, która miała być „spadkobierczynią lutni”, czyli talentu poetyckiego Kochanowskiego. Bohaterką jest nie tylko Urszulka – choć zbolały poeta często ją wspomina. Tematem głównym Trenów stają się uczucia rozpaczającego ojca.
- Tren V- Urszulka jako oliwka, która zostaje za wcześnie ścięta przez zbyt nieuważnego ogrodnika ( analogia do starożytnego motywu oliwki). Porównanie homeryckie= bardzo rozbudowane
- Tren VII - motyw ubranek, które pozostały po zmarłym dziecku. Teraz potrzebna jest już tylko trumienka i grudeczka ziemi. Nie o takim posagu dla córki marzyli jej rodzice.
- Tren VIII- Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim, moja droga Orszulo tym zniknieniem swoim. Motyw pustki, która pozostała po dziecku. Kiedyś dom tętnił życiem i śmiechem , a teraz wkoło smutek i żal.( motyw kontrastu: na początku i na końcu smutek, w środku radosna charakterystyka żyjącego dziecka)
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
III Ignacy Krasicki Bajki
autor: książę poetów, biskup warmiński, człowiek światły i przewidujący zbliżający się upadek Rzeczpospolitej. Chce piórem walczyć o ojczyznę i dobitnie pokazać rodakom ich wady i przywary
epoka: oświecenie, XVIII wiek, czasy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, obiady czwartkowe, kraj pogrążony w anarchii
gatunek: wiersz narracyjny pokazujący ludzkie wady, ukryte najczęściej w postaciach zwierząt. Pouczenia, czyli morał. Kontrast pozwala zderzyć dobro ze złem.
- Ptaszki w klatce – bajka o niewoli.Jest to dialog a przedmiotem rozważań jest wolność. Refleksja, iż ten, kto swobody nie zaznał, nie odczuwa tak jej straty jak ten, kto wolność pamięta, jest jasna. go w krótki dialog, obrazową scenkę, wymianę zdań – ptaszków w klatce.
- Szczur i kot – bajka o zarozumialstwie.Nietrudno wyobrazić sobie tę scenkę: nadęty i napuszony szczur, który pragnie zaimponować szarym myszętom. Nie znasz przypadkiem takich postaci, które wprawdzie zamiast futerek szczurzych noszą piękne ciuchy, ale...? Krasicki przestrzega ich, tych samych wczoraj i dziś, pokazując tragiczny (czyż nie?) los szczura. Akcja rozwija się lotem błyskawicy: szczur się zakrztusił, kot wpadł, porwał i zadusił.
- Malarze – bajka o obłudzie.W naszych czasach Jan i Piotr zmienili zawody. Nie malują portretów, ale… pochlebstwo nadal pozostało drogą do klienta. Może Jan pracuje w reklamie, może w promocji kosmetyków albo ubrań, konfekcji damskiej lub też męskiej? Piotr nadal nie może związać końca z końcem, skoro mówi wszystkim prawdy niepochlebne, kłóci się z szefem o sprawiedliwość, a brzydkiej pani mówi, że jest brzydka? Krasicki chwali Piotra, my oczywiście też. Krasicki radzi być Piotrem, nie fałszywym Janem.
- Jagnię i wilcy – bajka o prawie siły.Poeta użył kontrastów: siła – słabość, wilki – jagnię, zbrodnia – niewinność, cynizm – naiwność. W dodatku jest to bajka okrutna, niemal sadystyczna (miłe zwierzątka rozrywają jagnię, a potem je zżerają). Taka też ma być, bo ta bajka należy do grupy najbardziej krytycznych wobec panującego w świecie bezprawia, wobec faktu, że silniejszy tak czy inaczej pokona słabszego. W świecie Krasickiego, magnaterii, szlachty, sejmów i sejmików.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
IV Zemsta Aleksander Fredroepoka: romantyzm gatunek: komedia oparta o konflikt i jego rozwiązanie, intrygę, kontrast, komizm słowa, postaci i sytuacji
- Nawiązuje do prawdziwego sporu z XVII wieku –pomiędzy dwoma współwłaścicielami zamku w Odrzykoniu – Firlejem i Skotnickim.
- Główna oś akcji – to kłótnia Rejenta i Cześnika o zamkowy mur i miłość młodych potomków skłóconych stron. - akcja toczy się starym gotyckim zamku. Mur graniczny oddziela część Cześnika Raptusiewicza od części Rejenta Milczka. W murze jest wyrwa – i o nią toczy się spór. Rejent chce naprawić mur i ściąga murarzy, Cześnik stawia sarmackie veto.
- Główne postacie to Cześnik Raptusiewicz i Rejent Milczek. Zaprezentowani na prawach kontrastu typowi przedstawiciele polskiej szlachty. Skłóceni o dziurę w murze.
- Para zakochanych (obowiązkowa w komedii) Klara i Wacław. Klara jest wychowanką Cześnika, Wacław synem Rejenta, co początkowo bardzo utrudnia sytuację zakochanych.
- Podstolina – kobieta modna, wdowa – pragnąca wydać się za mąż,by wieść spokojne i dostatnie życie.
- Papkin – postać szczególna. Gość na dworze Cześnika, dziwak i gaduła – tchórz opowiadający o swoich rzekomych rycerskich dokonaniach. Typowa postać komiczna. Skojarz go z trzema zadaniami od Klary: post, milczenie i odwaga ( krokodyl;-)
Najlepiej ustalić sobie jak to było:
- Na zamku mieszkają dwaj szlachcice, siedziba podzielona jest murem. Mur wymaga naprawy – Rejent Milczek postanawia go odbudować. Wzywa murarzy, zaczyna remont.
- Cześnik stawia veto. Wysyła służbę, by przegoniła murarzy i przerwała naprawę. Nienawiść sąsiedzka kwitnie.
Rejent Milczek pisze skargę do sądu o pobicie majstrów. - Cześnik Raptusiwicz chce wyzywać go na pojedynek. Planuje też własny ślub. Zaręczony jest z Podstoliną.
- Rejent Milczek obmyśla zemstę. Aby zrobić na złość Cześnikowi postanawia ożenić z Podstoliną swojego syna Wacława! Tym samym zamierza doprowadzić sąsiada do szału. Podstolina mu sprzyja, bo niegdyś romansowała z Wacławem i woli młodego męża. Wacław za to ani myśli o małżeństwie z podstarzałą damą, bo kocha Klarę.
Raptusiewicz – kiedy dowie się o planach sąsiada, szybko reaguje na ruch przeciwnika – jego zemsta: „więzi” Wacława, sprowadza księdza, który udziela ślubu Klarze (jego bratanicy) i synowi Rejenta. Tak naprawdę zwycięża miłość, a pomiędzy sąsiadami zapanuje zgoda.
Pamiętaj! To ważne!
Są to bohaterowie zestawieni na zasadzie kontrastu, lecz kontrast dotyczy głównie ich cech charakteru, osobowości, nie dobra czy zła postaci ( jak to było na przykład w Balladynie). To dwaj typowi szlachcice Polski sarmackiej:jeden jest milczący i podstępny, drugi gwałtowny i energiczny, otwarty w działaniu.
Obaj mają wady – ale i obaj czasem budzą sympatię. Dlaczego tak? Bo Fredro był wnikliwym obserwatorem swojego świata, przedstawił – ze złośliwością, ale i sentymentem – kontuszowych Polaków XIX wieku ich typy i charaktery.
Milczek, Raptusiewicz – zwróć uwagę na tzw. nazwiska znaczące. W dawnych komediach często stosowano taki zabieg – już dzięki nazwisku poznajemy cechy bohatera.
Obaj mają wady – ale i obaj czasem budzą sympatię. Dlaczego tak? Bo Fredro był wnikliwym obserwatorem swojego świata, przedstawił – ze złośliwością, ale i sentymentem – kontuszowych Polaków XIX wieku ich typy i charaktery.
Milczek, Raptusiewicz – zwróć uwagę na tzw. nazwiska znaczące. W dawnych komediach często stosowano taki zabieg – już dzięki nazwisku poznajemy cechy bohatera.
Cześnik Raptusiewicz – jaki jest?
- Jak mówi jego nazwisko – gwałtowny, kłótnik i zabijaka skory do bójek. W działaniu mało wyrafinowany, działa szybko i otwarcie. Waleczny, odważny, chętny do pojedynku, mniej wymowny, zwłaszcza wobec kobiet. Nie przebiera w słowach.Sympatyczniejszy od Rejenta – jego szczera dusza i temperament budzą życzliwość czytelnika. Jego ulubione powiedzonko – „mocium panie”.
- Rejent – jaki jest Milczek.
podstępny Milczek-chytrusek.Ten działa w milczeniu, planuje, intryguje. Milczący, ale przebiegły. Jest dwulicowy – pozornie wydaje się, pobożny, pokorny, skromny i spokojny. Ale Cześnik mówi o nim, że „nosi diabła za skórą” – i ma rację! Skąpy i mściwy, zawzięty. Milczek jest sprytny i obłudny. Jego typowe powiedzonko to pobożne: „Niech się dzieje wola nieba”, którego używa, kiedy mu pasje.
Komizm Zemsty
Zemsta jest komedią – czyli takim gatunkiem literackim, w którym kluczową rolę odgrywa komizm – chwyty autora stosowane po to, by rozśmieszyć odbiorcę.
Komizm postaci – przykład: Papkin.
Komizm sytuacji – przykład scena z pisaniem listu Cześnika przez Dyndalskiego.
Komizm słowa – wpadka z słynnym „mocium panie” Cześnika.
Uwaga – parodia
W literaturze dość często stosowana, na użytek komedii przydaje się znakomicie.
Fredro zakpił sobie z literackiego motywu kłótni o zamek (znamy – choćby z Pana Tadeusza) z waśni rodów (znamy z Romea i Julii) z modnej w epoce postaci kochanka – romantycznego, kochającego aż po grób, zdolnego do najwyższych poświęceń. Mamy ten typ w Zemście! To Papkin, „lew Północy” zakochany w Klarze i… głupi oraz zabawny w swoich kwiecistych wyznaniach.
Komizm postaci – przykład: Papkin.
Komizm sytuacji – przykład scena z pisaniem listu Cześnika przez Dyndalskiego.
Komizm słowa – wpadka z słynnym „mocium panie” Cześnika.
Uwaga – parodia
W literaturze dość często stosowana, na użytek komedii przydaje się znakomicie.
Fredro zakpił sobie z literackiego motywu kłótni o zamek (znamy – choćby z Pana Tadeusza) z waśni rodów (znamy z Romea i Julii) z modnej w epoce postaci kochanka – romantycznego, kochającego aż po grób, zdolnego do najwyższych poświęceń. Mamy ten typ w Zemście! To Papkin, „lew Północy” zakochany w Klarze i… głupi oraz zabawny w swoich kwiecistych wyznaniach.
Ważne wiadomości: komedia to gatunek należący do dramatu, dlatego ważne pojęcia to: akt, scena, tekst główny, tekst poboczny (didaskalia), dialog, monolog, brak narratora !
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
V Henryk Sienkiewicz Krzyżacy
epoka: pozytywizm, druga połowa XIX wieku gatunek: powieść historyczna z czasów panowania Władysława Jagiełły XIV/XV wiek
Krzyżacy. – popularna nazwa średniowiecznego zakonu rycerskiego. Dokładnie nazywał się Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny w Jerozolimie. Nazwa Krzyżacy wzięła się od krzyża noszonego przez rycerzy zakonu na białych płaszczach. Sprowadzeni do Polaki przez Konrada Mazowieckiego (XIII wiek) szybko ze sprzymierzeńców stali się wrogami, bo pod pozorem szerzenia wiary łupili polskie domostwa i zabierali Polakom ziemię. Sienkiewicz zamieścił nazwę zakonu w tytule powieści, bo prawda o zakonie jest jej głównym tematem.
Henryk Sienkiewicz, najważniejszy polski twórca powieści historycznych jest autorem nagrodzonej Noblem powieści Quo vadis, a także bardzo popularnej w Polsce Trylogii. Sienkiewicz chciał zareagować na nasilającą się germanizację na ziemiach zaboru pruskiego. Wpadł na pomysł, by napisać Krzyżaków –powieść stała się przekazem do narodu, który można streścić w zdaniu: nie dali rady pod pretekstem chrystianizacji podbić nas Krzyżacy, tym bardziej nie dadzą rady także Niemcy. Powieść historyczna, czyli taka, która opowiada o dawnych czasach i wydarzeniach minionych, pokazuje przygody osób fikcyjnych, ale występują w niej też postacie historyczne.
Głównym bohaterem, wokół którego autor zbudował akcję, jest właśnie Zbyszko z Bogdańca – młody rycerz, szlachetny i odważny. Jak to w powieściach historycznych bywa – taka postać łączy ciąg zdarzeń historycznych i fikcję literacką. Prywatne perypetie Zbyszka splotą się z konfliktem polsko-krzyżackim.
Te prywatne perypetie to:
Zbyszko i Jurand. Co ich łączy?
Łączy te postacie fakt, że są rycerzami i ich cechy są zgodne z wymogami kodeksu rycerskiego. Są to więc ludzie honorowi, szlachetni, prawdomówni, pobożni, waleczni. Pamiętaj! HBO- Bóg, honor, ojczyzna
Obyczaje rycerstwa ukazane w Krzyżakach
Najciekawsze obyczaje polskiego rycerstwa.
UWAGA!
Pamiętaj o archaizmach. W utworach z dawnych epok są one niezbędne, aby przybliżyć koloryt opisywanych czasów.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
|
Dziady część II, zwane też wileńsko-kowieńskimi, ponieważ cześć II i IV napisał Mickiewicz podczas pobytu w Wilnie, gdzie studiował, i w Kownie – gdzie pracował jako nauczyciel.
Adam Mickiewicz – najważniejszy polski twórca romantyczny. Dziady szczególnie część III, należą do najważniejszych utworów polskiej literatury.
gatunek: dramat romantyczny.( utwór mieszany)
Romantycy odeszli od zasad klasycznych, bardziej podobały im się pomysły teatralne Williama Szekspira i w tym duchu chcieli tworzyć. Dlatego dramatu romantyczny nie ogranicza się w czasie ani miejscu, ani myśli trzymać się logiki przyczyn i skutku zdarzeń. Gadająca chmura albo przeskok w czasie o sto lat to zwykła rzecz w dramacie romantycznym.
Klasyczne trzy jedności tragedii greckiej nie obowiązują.
Noc przed Zaduszkami... Kaplica. Cmentarz. Ciemno wszędzie, głucho wszędzie, okna kaplicy zostały zakryte czarnym całunem, nie pali się nawet świeca. Rozgrywa się tu obrzęd dziadów – gromada wieśniaków pod przewodnictwem Guślarza wywołuje duchy. Na scenę wkraczają duchy, widma, upiory. Pojawiają się na krótko, odsłaniają zebranym strzępki swojej historii, po czym znikają, pozostawiając uczestnikom widowiska nauki moralne. Wieśniacy usiłują pomóc im dostać się wreszcie do nieba, ale nie zawsze jest to możliwe.
1)Pierwsze przybywają duszyczki dzieci -Józia i Rózi. Duchy lekkie – duszyczki dzieci, które proszą zebranych o ziarnko gorczycy, bo oto zbawienia doświadczyć mogą jedynie ci, którzy za życia doznali goryczy, bólu, rozpaczy. Udziałem Józia i Rózi stały się tylko ziemskie przyjemności, dzieciństwo wolne od trosk, „pieszczoty, łaskotki, swawole”. Za słodycz ziemskiego bytowania trzeba potem gorzko płacić wiecznym wygnaniem, nudą i trwogą, bo:
Kto nie doznał goryczy ni razu,
Ten nie dozna słodyczy w niebie.
Ten nie dozna słodyczy w niebie.
2) Jako drugi przybywa duch ciężki. To Widmo złego pana, wielkiego magnata, spragnionego jadła i napoju. Towarzyszy mu rój ptactwa. Kruki, sowy i orlice to również elementy przestrzeni pozaziemskiej, dawni poddani, którzy po śmierci przyjęli taką postać. Odkrywają mroczną, pełną przewin przeszłość swego pana, który w ich relacji staje się uosobieniem pazerności, pychy i zła. Gnębił poddanych, morzył głodem, skazywał na chłostę. Nie odnalazł w sobie nigdy ani odrobiny litości, współczucia, po prostu „nie był człowiekiem ni razu”. Krótka, ale niezwykle drapieżna, pełna grozy scena ujawnia kolejną prawdę:
Bo kto nie był ni razu człowiekiem
Temu człowiek nic nie pomoże.
Temu człowiek nic nie pomoże.
3) I wreszcie z zaświatów przybywa duch z grzechem średnim. To Zosia, najpiękniejsza niegdyś dziewczyna w wiosce. Błąka się po zaświatach, bo nie potrafiła kochać. Gardziła ziemską miłością, igrała z uczuciami wielbicieli. Jej grzechem stał się brak uczucia, żyła na świecie, lecz „nie dla świata”. Po śmierci nie może dostąpić zbawienia. Skazana na odwieczną trwogę samotności, pragnie doświadczyć miłości, lecz:
Kto nie dotknął ziemi ni razu,
Ten nigdy nie może być w niebie.
Ten nigdy nie może być w niebie.
WAŻNE !
-motyw fantastyki w postaci duchów spoza realnego świata,
- wskazówki dotyczące dobrego, moralnego życia
