Pisownia wyrazów z "rz"
Połączenie liter rz piszemy:
- gdy następuje wymiana głoskowa rz - r, np.
- w zakończeniach -arz, -erz, -mierz, -mistrz, np.
- po spółgłoskach p, b, t, d, k, g, ch, j, w, np.
- wyrazy: kształt, kształcić, kształtny, wykształcenie, bukszpan, Oksza, kszyk (ptak), pszczoła, pszenica, Pszczyna, Pszoniak, wszystko, wszędzie, zawsze,
- formy stopnia wyższego i najwyższego przymiotników utworzone przyrostkiem -szy
lub -ejszy, np.
lepszy, najlepszy, grubszy, najgrubszy, krótszy, najkrótszy, większy, największy, potężniejszy, najpotężniejszy, - partykuła -że, np.
zróbże, skądże, podajże, kopże,
d) wyrazy, w których zaczynająca się od ż część rdzenna stoi po przedrostku zakończonym na spółgłoskę, np.
obżartuch, odżałować, odżyć, nadżółkły, podżebrowy; - w wielu wyrazach, w których dziś nie zachodzi już żywa wymiana rz - r, ale w których rz pochodzi z historycznego r, np.
marzec - marca,
dworzec - dworca,
dobrze - dobry,
mierzyć - miara,
tworzyć - twórca,
przysporzyć - sporo,
dworzanin - dwór;
fałszerz, harcerz, pasterz, kołnierz, rycerz,
bajarz, blacharz, pisarz, ślusarz, tokarz,
kątomierz, ciśnieniomierz, Kazimierz, Włodzimierz,
zegarmistrz, ogniomistrz;
przemoc, wyprzedaż, przekonanie, brzmienie, brzydota, zatrzymać, trzeba, drzwi, zedrzeć, krzak, zakrzepnąć, grzmot, grząski, chrzest, odchrząknąć, zajrzeć, dojrzały, wrzawa, wrzątek;
Do wyjątków należą:
rzeka (od: rieka), jarzębina (od: riabina), orzech (od: oriech), rzadki (od: riedkij), rząd (od: riad),rzepa (od: riepa).
Pisownia wyrazów z "u"
Literę u piszemy:
- w większości polskich wyrazów, np.
artykuł, długo, gruntowy, lektura, płukać, pukać, reguła, śruba, tłumić;
- w wielu przyrostkach, np.
-un - zwiastun, opiekun,
-ulec - hamulec, budulec,
-uch - leniuch, dzieciuch,
-uchna - matuchna, córuchna,
-unek - pakunek, wizerunek,
-utki - malutki, skromniutki,
-us - dzikus, lizus,
-uszek - garnuszek, maluszek,
-uś - dzidziuś, synuś;
- w formach czasu teraźniejszego zakończonych na -uję, -ujesz, -uje, np.
promuję, promujesz, promuje,
gotuję, gotujesz, gotuje,
proponuję, proponujesz, proponuje;
- w różnych formach czasowników typu kuć, snuć, psuć, np.
kuję, kujmy, kujcie,
snuję, snujesz, snujcie, snuj,
psujesz, psujcie, psuj;
- w wyrazach:
zasuwka (od zasuwać), skuwka (od skuwać), okuwka (od okuwać), zakuwka (od zakuwać).
- w większości polskich wyrazów, np.
- w wielu przyrostkach, np.
- w formach czasu teraźniejszego zakończonych na -uję, -ujesz, -uje, np.
- w różnych formach czasowników typu kuć, snuć, psuć, np.
- w wyrazach:
artykuł, długo, gruntowy, lektura, płukać, pukać, reguła, śruba, tłumić;
-un - zwiastun, opiekun,
-ulec - hamulec, budulec,
-uch - leniuch, dzieciuch,
-uchna - matuchna, córuchna,
-unek - pakunek, wizerunek,
-utki - malutki, skromniutki,
-us - dzikus, lizus,
-uszek - garnuszek, maluszek,
-uś - dzidziuś, synuś;
promuję, promujesz, promuje,
gotuję, gotujesz, gotuje,
proponuję, proponujesz, proponuje;
kuję, kujmy, kujcie,
snuję, snujesz, snujcie, snuj,
psujesz, psujcie, psuj;
zasuwka (od zasuwać), skuwka (od skuwać), okuwka (od okuwać), zakuwka (od zakuwać).
Pisownia wyrazów z "ż"
Literę ż piszemy:
- wtedy, gdy w innych formach tego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na g, dz, h, z,ź, s, np.
trwożnie - trwoga,
pieniążek - pieniądz,
grożę - groza,
obrażać - obraźliwy,
drużyna - druh,
boży - boski;
- gdy występuje ona po literach r, l, ł:
drżenie, rżeć, ulżyć, łże;
- w partykule zakończonej na -że, -ż, np.
tenże, bądźże, stańże, weźże, jakże, cóż, któż, czyż, gdyż, jakiż;
- w wyrazach zapożyczonych po literze n, np.
aranżować, branża, oranżada, rewanż;
- w wielu wyrazach rodzimych zawierających historyczną głoskę ż oraz w wielu wyrazach zapożyczonych, np.
mżawka, gżegżółka, piegża, żal, żart, żniwo, życzenie, żywot, żółty, żegluga, żyrować, żakiet, żorżeta.
UWAGA: W wyrazach typu dżem, dżuma, dżentelmen, dżdżysty, dżoker litera ż jest częścią dwuznakudż, a nie literą oznaczającą samodzielną głoskę.
Literę ż piszemy:
- wtedy, gdy w innych formach tego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na g, dz, h, z,ź, s, np.
trwożnie - trwoga,
pieniążek - pieniądz,
grożę - groza,
obrażać - obraźliwy,
drużyna - druh,
boży - boski; - gdy występuje ona po literach r, l, ł:
- w partykule zakończonej na -że, -ż, np.
- w wyrazach zapożyczonych po literze n, np.
- w wielu wyrazach rodzimych zawierających historyczną głoskę ż oraz w wielu wyrazach zapożyczonych, np.
drżenie, rżeć, ulżyć, łże;
tenże, bądźże, stańże, weźże, jakże, cóż, któż, czyż, gdyż, jakiż;
aranżować, branża, oranżada, rewanż;
mżawka, gżegżółka, piegża, żal, żart, żniwo, życzenie, żywot, żółty, żegluga, żyrować, żakiet, żorżeta.
UWAGA: W wyrazach typu dżem, dżuma, dżentelmen, dżdżysty, dżoker litera ż jest częścią dwuznakudż, a nie literą oznaczającą samodzielną głoskę.
Pisownia wyrazów z "ó"
Literę ó piszemy:
- wtedy, gdy w innych formach tego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na o lub e, np.
zawód - zawody,
stój - stoję,
móc - mogę,
dróżka - droga,
pióro - pierze,
brzózka - brzezina,
siódma - siedem,
przyjaciółka - przyjaciel;
- w rdzeniach czasowników w formach jednokrotnych w opozycji do wielokrotnych, w których wymienia się z głoską a, np.
wrócić - wracać,
skrócić - skracać,
mówić - mawiać;
- w cząstce -ów, -ówna, -ówka występującej jako końcówka lub część przyrostka, np.
bloków, projektów, operatorów, zeszytów, stołów,
Sokołów, Tarnów, Kraków,
Rodziewiczówna, Iłłakowiczówna,
kreskówka, kartkówka, stołówka;
- w niewielu wyrazach na początku:
ósemka, ósmy, ów, ówczesny, ówdzie;
- w kilkudziesięciu wyrazach, w których została zachowana historyczna pisownia oparta na dawnej wymowie, np.
chór, córka, czółno, góra, jaskółka, kłótnia, król, mózg, krótki, ogórek, stróż, źródło, wiewiórka, przepiórka, tchórz, żółw, żółty, późno.
UWAGA: Litera ó nie występuje nigdy na końcu wyrazu.
Literę ó piszemy:
- wtedy, gdy w innych formach tego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na o lub e, np.
- w rdzeniach czasowników w formach jednokrotnych w opozycji do wielokrotnych, w których wymienia się z głoską a, np.
- w cząstce -ów, -ówna, -ówka występującej jako końcówka lub część przyrostka, np.
- w niewielu wyrazach na początku:
- w kilkudziesięciu wyrazach, w których została zachowana historyczna pisownia oparta na dawnej wymowie, np.
zawód - zawody,
stój - stoję,
móc - mogę,
dróżka - droga,
pióro - pierze,
brzózka - brzezina,
siódma - siedem,
przyjaciółka - przyjaciel;
wrócić - wracać,
skrócić - skracać,
mówić - mawiać;
bloków, projektów, operatorów, zeszytów, stołów,
Sokołów, Tarnów, Kraków,
Rodziewiczówna, Iłłakowiczówna,
kreskówka, kartkówka, stołówka;
ósemka, ósmy, ów, ówczesny, ówdzie;
chór, córka, czółno, góra, jaskółka, kłótnia, król, mózg, krótki, ogórek, stróż, źródło, wiewiórka, przepiórka, tchórz, żółw, żółty, późno.
UWAGA: Litera ó nie występuje nigdy na końcu wyrazu.
Pisownia wyrazów z "ch"
Dwuznak ch piszemy:
- gdy w wyrazach i formach pokrewnych wymienia się na sz, np.
piechota - pieszo,
sucho - suszyć,
głuchy - głuszyć,
mucha - muszka,
duch - dusza;
- zawsze na końcu wyrazów, np.
strach, gmach, pech, na ulicach, na kolanach, o postaciach, o samochodach, Allach
z wyjątkiem wyrazów druh i Boh.
- z reguły po literze s, np.
schizma, schyłek, schemat, schizofrenia, schlebiać, schludny, scholastyka, schudnąć, schodzić, schab, schron.
Dwuznak ch piszemy:
- gdy w wyrazach i formach pokrewnych wymienia się na sz, np.
- zawsze na końcu wyrazów, np.
- z reguły po literze s, np.
piechota - pieszo,
sucho - suszyć,
głuchy - głuszyć,
mucha - muszka,
duch - dusza;
strach, gmach, pech, na ulicach, na kolanach, o postaciach, o samochodach, Allach
z wyjątkiem wyrazów druh i Boh.
schizma, schyłek, schemat, schizofrenia, schlebiać, schludny, scholastyka, schudnąć, schodzić, schab, schron.
Pisownia wyrazów z "h"
Literę h piszemy:
- wtedy, gdy w innych formach tego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych h wymienia się na g, ż, z, dz, np.
wahać się - waga,
druh - drużyna,
błahy - błazen,
wataha - watadze;
- w rozpoczynających wyraz cząstkach hiper-, hipo-, hekto-, higro-, np.
hiperbola, hiperpoprawny, hiperstatyczny, hiperwitaminoza, hiperinflacja,
hipoalergiczny, hipocentrum, hipodrom, hipokryta, hipochondryk, hipoteza,
hektolitr, hektopaskal, hektograf,
higrometr, higroskop, higromorficzny.
W innych wypadkach wątpliwości może rozstrzygnąć "Słownik ortograficzny".
Literę h piszemy:
- wtedy, gdy w innych formach tego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych h wymienia się na g, ż, z, dz, np.
- w rozpoczynających wyraz cząstkach hiper-, hipo-, hekto-, higro-, np.
wahać się - waga,
druh - drużyna,
błahy - błazen,
wataha - watadze;
hiperbola, hiperpoprawny, hiperstatyczny, hiperwitaminoza, hiperinflacja,
hipoalergiczny, hipocentrum, hipodrom, hipokryta, hipochondryk, hipoteza,
hektolitr, hektopaskal, hektograf,
higrometr, higroskop, higromorficzny.
W innych wypadkach wątpliwości może rozstrzygnąć "Słownik ortograficzny".
Pisownia "-ja", "-ia", "-ea" w dopełniaczu, celowniku i miejscowniku liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego
- W dopełniaczu, celowniku, miejscowniku liczby pojedynczej oraz dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych w mianowniku liczby pojedynczej na -ja po spółgłoskach c, s, z piszemy -ji, np.
sytuacja - sytuacji, poezja - poezji, dygresja - dygresji,
a po samogłoskach piszemy -i, np.
aleja - alei, nadzieja - nadziei, szyja - szyi, epopeja - epopei.
- W dopełniaczu, celowniku, miejscowniku liczby pojedynczej oraz dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych w mianowniku liczby pojedynczej na -ia:
- piszemy na ogół -ii, jeśli wymawiamy ji (są to wyrazy obcego pochodzenia), np.
tragedia - tragedii, awaria - awarii, szałwia - szałwii, biologia - biologii,
- piszemy -i, jeśli wymawiamy i (są to wyrazy rodzime lub zapożyczone, ale całkowicie przyswojone), np.
czytelnia - czytelni, kopalnia - kopalni, składnia - składni,
oraz bez względu na wymowę w wyrazach:
głębia - głębi, rękojmia - rękojmi, skrobia - skrobi, stułbia - stułbi, ziemia - ziemi.
- W dopełniaczu, celowniku, miejscowniku liczby pojedynczej oraz dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych w mianowniku liczby pojedynczej na -ea piszemy -i, np.
Korea - Korei, idea - idei.
- W dopełniaczu, celowniku, miejscowniku liczby pojedynczej oraz dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych w mianowniku liczby pojedynczej na -ja po spółgłoskach c, s, z piszemy -ji, np.
- W dopełniaczu, celowniku, miejscowniku liczby pojedynczej oraz dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych w mianowniku liczby pojedynczej na -ia:
- W dopełniaczu, celowniku, miejscowniku liczby pojedynczej oraz dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych w mianowniku liczby pojedynczej na -ea piszemy -i, np.
sytuacja - sytuacji, poezja - poezji, dygresja - dygresji,
a po samogłoskach piszemy -i, np.
aleja - alei, nadzieja - nadziei, szyja - szyi, epopeja - epopei.
- piszemy na ogół -ii, jeśli wymawiamy ji (są to wyrazy obcego pochodzenia), np.
tragedia - tragedii, awaria - awarii, szałwia - szałwii, biologia - biologii,
- piszemy -i, jeśli wymawiamy i (są to wyrazy rodzime lub zapożyczone, ale całkowicie przyswojone), np.
czytelnia - czytelni, kopalnia - kopalni, składnia - składni,
oraz bez względu na wymowę w wyrazach:
głębia - głębi, rękojmia - rękojmi, skrobia - skrobi, stułbia - stułbi, ziemia - ziemi.
Korea - Korei, idea - idei.
Podstawowe zasady użycia wielkich liter
Ze względu na znaczenie wielką literą piszemy:
- imiona i nazwiska ludzi, np.
Jan Kochanowski, Wisława Szymborska, Stanisław Barańczak, Czesław Miłosz, Jacek Soplica, Zagłoba, Horacy, Wergiliusz, Achilles, Hektor, George Orwell, Blaise Pascal, Jan Paweł II, Baśka, Janek, Dudek, Małysz, Kozioł, Marzec, Tokarz;
- imiona własne zwierząt i drzew, np.
Burek, Azor, Kicia, Łysek,
Bartek, Baublis, Dewajtis;
- imiona własne bogów oraz jednostkowych istot mitologicznych, np.
Jowisz, Mars, Zeus, Allach, Światowid, Wisznu, Hades, Artemida, Pegaz, Cerber, Sfinks, Atena, Syzyf, Apollo, Prometeusz;
- przydomki, pseudonimy i przezwiska ludzi, np.
- jednowyrazowe:
Belfer, Krzywousty, Menzurka, Rębajło, Sabał, Sierotka, Szary, Śmieszek, Warneńczyk, Kolumb,
- wielowyrazowe:
Bolesław Prus, Paweł Jasienica, Dziewica Orleańska, Lwie Serce, Janko Muzykant, Pola Negri, Janko z Czarnkowa, Jan bez Ziemi, Grzegorz z Sanoka, Franciszek z Asyżu;
- nazwy mieszkańców części świata, np.
Afrykanin, Amerykanka, Australijczyk, Azjata, Europejczyk;
- nazwy mieszkańców krajów, np.
Polka (obywatelka państwa), Szwajcar (obywatel Szwajcarii), Rosjanin, Słowak, Argentyńczyk,Greczynka, Meksykanin (obywatel państwa), Rzymianin (obywatel państwa), Czeszka,
ale: polka (taniec), szwajcar (odźwierny), meksykanin (mieszkaniec miasta), rzymianin (mieszkaniec miasta);
- nazwy członków narodów, ras i szczepów, np.
Żyd (członek narodu), Murzyn (człowiek rasy czarnej), Papuas, Słowianin, Masaj,
ale: żyd (wyznawca judaizmu), murzyn (ktoś bardzo opalony, ktoś wykonujący za kogoś jakąś pracę);
- nazwy mieszkańców terenów geograficznych, np. regionów, krain, prowincji:
Kurp, Bawarczyk, Ślązaczka, Kaszub, Katalonka, Pomorzanin, Krakowianka (mieszkanka Krakowskiego), Łowiczanin (mieszkaniec Łowickiego);
- nazwy dynastii, np.
Burbonowie, Piastowie, Jagiellonowie, Hohenzollernowie, Romanowowie;
- przymiotniki dzierżawcze (odpowiadające na pytanie czyj?) utworzone od imion własnych za pomocą przysrostków -ów, -owy, -in, -yn, -owski, np.
"Psałterz Dawidów", wieczór Mickiewiczowski, styl Sienkiewiczowski, Pałac Kazimierzowski, dramat Szekspirowski, Sabałowe gadki, Zosina chusta;
- nazwy świąt i dni świątecznych, np.
Nowy Rok, Boże Narodzenie, Gwiazdka, Dzień Matki, Dzień Dziecka, Dzień Nauczyciela, Wielkanoc, Wielki Tydzień, Boże Ciało, Zaduszki, Zielone Świątki, 3 Maja, Święto Niepodległości;
- tytuły czasopism i cykli wydawniczych oraz nazwy wydawnictw seryjnych (z wyjątkiem przyimków i spójników występujących wewnątrz tych nazw), np.
Gazeta Wyborcza, Życie, Tygodnik Powszechny, Polityka, Wprost, Newsweek, Pani, Zwierciadło, Twój Styl, Odra, Poradnik Językowy, Znak, Kino, Film,
Psychologia Stosowana, Język Artystyczny, Biblioteka Arcydzieł Literatury Polskiej,
Kobieta i Życie, Wiedza i Życie, Literatura na Świecie.
W tytułach czasopism, które się nie odmieniają, wielką literą piszemy tylko pierwszy wyraz, np.
Po prostu, Żyjmy dłużej, Mówią wieki, Dookoła świata.
- pierwszy wyraz w jedno- i wielowyrazowych tytułach utworów literackich i naukowych (np. książek, rozpraw, artykułów, wierszy), w tytułach ich rozdziałów, w tytułach dzieł sztuki, zabytków językowych, odezw, deklaracji, ustaw:
Biblia, Koran, Żywot człowieka poczciwego, Noce i dnie, Historia języka polskiego, Psychologia kliniczna, Fizyka ciała stałego, Chemia organiczna, Powrót taty, Stepy akermańskie, Sokrates tańczący, Który skrzywdziłeś, Psałterz floriański, Kodeks pracy, Deklaracja praw dziecka;
WYJĄTKI: Stary Testament, Nowy Testament, Magna Charta Libertatum, Pismo Święte, w których tradycyjnie wszystkie człony pisze się wielką literą.
- nazwy gwiazd, planet i konstelacji, np.
Mars, Wenus, Jowisz, Merkury, Uran, Neptun, Pluton, Saturn, Gwiazda Polarna, Wielki Wóz, Wielka Niedźwiedzica, Droga Mleczna, Ziemia, Księżyc, Słońce;
Księżyc, Ziemia, Słońce piszemy małą literą, gdy chodzi o tę, w której żyjemy. Wielka litera występuje w znaczeniu terminów astronomicznych.
Coraz częstsze są trzęsienia ziemi.
- jednowyrazowe nazwy geograficzne i miejscowe, np.
Warszawa, Kraków, Poznań, Tatry, Sudety, Alpy, Opole, Wiedeń, Budapeszt, Powiśle, Gubałówka, Kampinos, Bałtyk, Atlantyk;
- wielowyrazowe nazwy geograficzne i miejscowe, np.
Ocean Indyjski, Morze Czarne, Jezioro Rożnowskie, Wyspy Owcze, Półwysep Pirenejski, Zatoka Gdańska, Kanał Bydgoski, Zalew Szczeciński, Mierzeja Wiślana, Cieśnina Gibraltarska, Pustynia Libijska, Wyżyna Lubelska, Góry Stołowe, Góra Kościuszki, Nizina Mazowiecka, Puszcza Białowieska, Nowa Zelandia, Stary Sącz, Morskie Oko, Bory Tucholskie, Wielki Staw;
WYJĄTKOWO w nazwach dwuczłonowych małą literą pisze się wyraz pospolity, taki jak: morze, jezioro, wyspa, kanał, półwysep, pustynia, góra - użyty w mianowniku w połączeniu z rzeczownikową nazwą również w mianowniku, np.
morze Marmara, jezioro Wigry, wyspa Rodos, wyspa Wolin, półwysep Korea, półwysep Hel, kanał La Manche, pustynia Gobi, pustynia Namib, góry Atlas, góry Sudety.
- jednowyrazowe nazwy ulic, placów, rynków, bulwarów, parków, budowli, zabytków, np.
Marszałkowska, Rynek, Planty, Bracka, Łazienki, Barbakan, Wawel, Wilanów, Żoliborz, Powązki, Spodek
i wszystkie wyrazy w nazwach wielowyrazowych - jeśli wchodzą ściśle w skład nazwy własnej, np.
Rynek Starego Miasta, Brama Floriańska, Wybrzeże Kościuszkowskie, Zamek Królewski, Ogród Saski,
ale jeśli nie wchodzą w skład nazwy własnej, pisze się je małą literą (dotyczy to również skrótów), np.
ulica 1 Maja, ulica Dwóch Mieczy, ulica Pana Tadeusza, ulica Księdza Jerzego Popiełuszki, ulica Królowej Jadwigi, plac Trzech Krzyży, plac Na Rozdrożu, park Ujazdowski, most Poniatowskiego, pomnik Bohaterów Warszawy, pałac Pod Blachą, pałac Krasińskich, cmentarz Rakowicki, kopiec Kościuszki, kaplica oo. Paulinów.
UWAGA: Wielką literą piszemy wchodzący w skład nazwy własnej wyraz aleje (l. mn.), np.
Aleje Ujazdowskie, Aleje Jerozolimskie,
ale małą literą nie wchodzący w skład nazwy własnej wyraz aleja (l. poj.), np.
aleja Róż, aleja Reymonta.
- jedno- i wielowyrazowe nazwy własne przedsiębiorstw i lokali, np.
Orbis, Lot, Delikatesy, Jubiler, Leclerc, Jama Michalika, Kawiarnia Literacka, Księgarnia Naukowa,
kawiarnia Kryształowa, zajazd U Kmicica, hotel Pod Różą, sklep Orient, księgarnia U Trzech Panów, apteka Pod Filarami, bar Na Skraju, winiarnia Bachus, schronisko Murowaniec,
Zajazd pod Babią Górą, pensjonat Marek i Ania;
- nazwy urzędów, władz, instytucji, szkół, organizacji, towarzystw, np.
Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, Urząd Rady Ministrów, Izba Lordów, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Sąd Rejonowy w Krakowie, Szkoła Podstawowa im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Warszawski, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Polska, Akademia Nauk, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Szpital Wojewódzki w Gdańsku;
- nazwy orderów i odznaczeń, np.
Virtuti Militari, Order Orła Białego, Order Legii Honorowej, Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (Polonia Restituta), Krzyż Zasługi, Wzorowy Uczeń;
- jednowyrazowe nazwy nagród, np.
Oscar, Felix, Nobel;
UWAGA: Jeśli nazwa nagrody jest wielowyrazowa, w zasadzie wielką literą piszemy wszystkie wyrazy wchodzące w jej skład, np.
Nagroda im. Jana Karskiego i Poli Nireńskiej, Nagroda Nobla, Nagroda Kioto.
Wyrazy wchodzące w skład nazwy nagrody piszemy wielką literą, natomiast jeśli stojący przed nazwą wyraz nagroda jest wyrazem pospolitym, a jego nazwa występuje w mianowniku, wtedy piszemy go małą literą:
nagroda Złote Lwy Gdańskie, nagroda Złota Palma.
- nazwy firm, marek i typów wyrobów przemysłowych, np.
samochód marki Fiat, zegarek marki Casio, motocykl marki Jawa, papierosy Camel,
ale użyte w znaczeniu pospolitym, np. naprawa fiatów, jaw, palacz cameli.
- wszystkie litery skrótowców z wyjątkiem wewnętrznych spójników i przyimków, np.
PKO, PCK, GOPR, SGH, PAN, MEN, LOT, UW, WSiP, SPATiF.
Skrótowce sylabowe piszemy tak jak inne nazwy własne, np.
Cepelia, Gaspol, Polfa, Investbank.
Ze względu na znaczenie wielką literą piszemy:
- imiona i nazwiska ludzi, np.
- imiona własne zwierząt i drzew, np.
- imiona własne bogów oraz jednostkowych istot mitologicznych, np.
- przydomki, pseudonimy i przezwiska ludzi, np.
- nazwy mieszkańców części świata, np.
- nazwy mieszkańców krajów, np.
- nazwy członków narodów, ras i szczepów, np.
- nazwy mieszkańców terenów geograficznych, np. regionów, krain, prowincji:
- nazwy dynastii, np.
- przymiotniki dzierżawcze (odpowiadające na pytanie czyj?) utworzone od imion własnych za pomocą przysrostków -ów, -owy, -in, -yn, -owski, np.
- nazwy świąt i dni świątecznych, np.
- tytuły czasopism i cykli wydawniczych oraz nazwy wydawnictw seryjnych (z wyjątkiem przyimków i spójników występujących wewnątrz tych nazw), np.
- pierwszy wyraz w jedno- i wielowyrazowych tytułach utworów literackich i naukowych (np. książek, rozpraw, artykułów, wierszy), w tytułach ich rozdziałów, w tytułach dzieł sztuki, zabytków językowych, odezw, deklaracji, ustaw:
- nazwy gwiazd, planet i konstelacji, np.
- jednowyrazowe nazwy geograficzne i miejscowe, np.
- wielowyrazowe nazwy geograficzne i miejscowe, np.
- jednowyrazowe nazwy ulic, placów, rynków, bulwarów, parków, budowli, zabytków, np.
- jedno- i wielowyrazowe nazwy własne przedsiębiorstw i lokali, np.
- nazwy urzędów, władz, instytucji, szkół, organizacji, towarzystw, np.
- nazwy orderów i odznaczeń, np.
- jednowyrazowe nazwy nagród, np.
- nazwy firm, marek i typów wyrobów przemysłowych, np.
- wszystkie litery skrótowców z wyjątkiem wewnętrznych spójników i przyimków, np.
Jan Kochanowski, Wisława Szymborska, Stanisław Barańczak, Czesław Miłosz, Jacek Soplica, Zagłoba, Horacy, Wergiliusz, Achilles, Hektor, George Orwell, Blaise Pascal, Jan Paweł II, Baśka, Janek, Dudek, Małysz, Kozioł, Marzec, Tokarz;
Burek, Azor, Kicia, Łysek,
Bartek, Baublis, Dewajtis;
Jowisz, Mars, Zeus, Allach, Światowid, Wisznu, Hades, Artemida, Pegaz, Cerber, Sfinks, Atena, Syzyf, Apollo, Prometeusz;
- jednowyrazowe:
Belfer, Krzywousty, Menzurka, Rębajło, Sabał, Sierotka, Szary, Śmieszek, Warneńczyk, Kolumb,
- wielowyrazowe:
Bolesław Prus, Paweł Jasienica, Dziewica Orleańska, Lwie Serce, Janko Muzykant, Pola Negri, Janko z Czarnkowa, Jan bez Ziemi, Grzegorz z Sanoka, Franciszek z Asyżu;
Afrykanin, Amerykanka, Australijczyk, Azjata, Europejczyk;
Polka (obywatelka państwa), Szwajcar (obywatel Szwajcarii), Rosjanin, Słowak, Argentyńczyk,Greczynka, Meksykanin (obywatel państwa), Rzymianin (obywatel państwa), Czeszka,
ale: polka (taniec), szwajcar (odźwierny), meksykanin (mieszkaniec miasta), rzymianin (mieszkaniec miasta);
Żyd (członek narodu), Murzyn (człowiek rasy czarnej), Papuas, Słowianin, Masaj,
ale: żyd (wyznawca judaizmu), murzyn (ktoś bardzo opalony, ktoś wykonujący za kogoś jakąś pracę);
Kurp, Bawarczyk, Ślązaczka, Kaszub, Katalonka, Pomorzanin, Krakowianka (mieszkanka Krakowskiego), Łowiczanin (mieszkaniec Łowickiego);
Burbonowie, Piastowie, Jagiellonowie, Hohenzollernowie, Romanowowie;
"Psałterz Dawidów", wieczór Mickiewiczowski, styl Sienkiewiczowski, Pałac Kazimierzowski, dramat Szekspirowski, Sabałowe gadki, Zosina chusta;
Nowy Rok, Boże Narodzenie, Gwiazdka, Dzień Matki, Dzień Dziecka, Dzień Nauczyciela, Wielkanoc, Wielki Tydzień, Boże Ciało, Zaduszki, Zielone Świątki, 3 Maja, Święto Niepodległości;
Gazeta Wyborcza, Życie, Tygodnik Powszechny, Polityka, Wprost, Newsweek, Pani, Zwierciadło, Twój Styl, Odra, Poradnik Językowy, Znak, Kino, Film,
Psychologia Stosowana, Język Artystyczny, Biblioteka Arcydzieł Literatury Polskiej,
Kobieta i Życie, Wiedza i Życie, Literatura na Świecie.
W tytułach czasopism, które się nie odmieniają, wielką literą piszemy tylko pierwszy wyraz, np.
Po prostu, Żyjmy dłużej, Mówią wieki, Dookoła świata.
Biblia, Koran, Żywot człowieka poczciwego, Noce i dnie, Historia języka polskiego, Psychologia kliniczna, Fizyka ciała stałego, Chemia organiczna, Powrót taty, Stepy akermańskie, Sokrates tańczący, Który skrzywdziłeś, Psałterz floriański, Kodeks pracy, Deklaracja praw dziecka;
WYJĄTKI: Stary Testament, Nowy Testament, Magna Charta Libertatum, Pismo Święte, w których tradycyjnie wszystkie człony pisze się wielką literą.
Mars, Wenus, Jowisz, Merkury, Uran, Neptun, Pluton, Saturn, Gwiazda Polarna, Wielki Wóz, Wielka Niedźwiedzica, Droga Mleczna, Ziemia, Księżyc, Słońce;
Księżyc, Ziemia, Słońce piszemy małą literą, gdy chodzi o tę, w której żyjemy. Wielka litera występuje w znaczeniu terminów astronomicznych.
Coraz częstsze są trzęsienia ziemi.
Warszawa, Kraków, Poznań, Tatry, Sudety, Alpy, Opole, Wiedeń, Budapeszt, Powiśle, Gubałówka, Kampinos, Bałtyk, Atlantyk;
Ocean Indyjski, Morze Czarne, Jezioro Rożnowskie, Wyspy Owcze, Półwysep Pirenejski, Zatoka Gdańska, Kanał Bydgoski, Zalew Szczeciński, Mierzeja Wiślana, Cieśnina Gibraltarska, Pustynia Libijska, Wyżyna Lubelska, Góry Stołowe, Góra Kościuszki, Nizina Mazowiecka, Puszcza Białowieska, Nowa Zelandia, Stary Sącz, Morskie Oko, Bory Tucholskie, Wielki Staw;
WYJĄTKOWO w nazwach dwuczłonowych małą literą pisze się wyraz pospolity, taki jak: morze, jezioro, wyspa, kanał, półwysep, pustynia, góra - użyty w mianowniku w połączeniu z rzeczownikową nazwą również w mianowniku, np.
morze Marmara, jezioro Wigry, wyspa Rodos, wyspa Wolin, półwysep Korea, półwysep Hel, kanał La Manche, pustynia Gobi, pustynia Namib, góry Atlas, góry Sudety.
Marszałkowska, Rynek, Planty, Bracka, Łazienki, Barbakan, Wawel, Wilanów, Żoliborz, Powązki, Spodek
i wszystkie wyrazy w nazwach wielowyrazowych - jeśli wchodzą ściśle w skład nazwy własnej, np.
Rynek Starego Miasta, Brama Floriańska, Wybrzeże Kościuszkowskie, Zamek Królewski, Ogród Saski,
ale jeśli nie wchodzą w skład nazwy własnej, pisze się je małą literą (dotyczy to również skrótów), np.
ulica 1 Maja, ulica Dwóch Mieczy, ulica Pana Tadeusza, ulica Księdza Jerzego Popiełuszki, ulica Królowej Jadwigi, plac Trzech Krzyży, plac Na Rozdrożu, park Ujazdowski, most Poniatowskiego, pomnik Bohaterów Warszawy, pałac Pod Blachą, pałac Krasińskich, cmentarz Rakowicki, kopiec Kościuszki, kaplica oo. Paulinów.
UWAGA: Wielką literą piszemy wchodzący w skład nazwy własnej wyraz aleje (l. mn.), np.
Aleje Ujazdowskie, Aleje Jerozolimskie,
ale małą literą nie wchodzący w skład nazwy własnej wyraz aleja (l. poj.), np.
aleja Róż, aleja Reymonta.
Orbis, Lot, Delikatesy, Jubiler, Leclerc, Jama Michalika, Kawiarnia Literacka, Księgarnia Naukowa,
kawiarnia Kryształowa, zajazd U Kmicica, hotel Pod Różą, sklep Orient, księgarnia U Trzech Panów, apteka Pod Filarami, bar Na Skraju, winiarnia Bachus, schronisko Murowaniec,
Zajazd pod Babią Górą, pensjonat Marek i Ania;
Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, Urząd Rady Ministrów, Izba Lordów, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Sąd Rejonowy w Krakowie, Szkoła Podstawowa im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Warszawski, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Polska, Akademia Nauk, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Szpital Wojewódzki w Gdańsku;
Virtuti Militari, Order Orła Białego, Order Legii Honorowej, Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (Polonia Restituta), Krzyż Zasługi, Wzorowy Uczeń;
Oscar, Felix, Nobel;
UWAGA: Jeśli nazwa nagrody jest wielowyrazowa, w zasadzie wielką literą piszemy wszystkie wyrazy wchodzące w jej skład, np.
Nagroda im. Jana Karskiego i Poli Nireńskiej, Nagroda Nobla, Nagroda Kioto.
Wyrazy wchodzące w skład nazwy nagrody piszemy wielką literą, natomiast jeśli stojący przed nazwą wyraz nagroda jest wyrazem pospolitym, a jego nazwa występuje w mianowniku, wtedy piszemy go małą literą:
nagroda Złote Lwy Gdańskie, nagroda Złota Palma.
samochód marki Fiat, zegarek marki Casio, motocykl marki Jawa, papierosy Camel,
ale użyte w znaczeniu pospolitym, np. naprawa fiatów, jaw, palacz cameli.
PKO, PCK, GOPR, SGH, PAN, MEN, LOT, UW, WSiP, SPATiF.
Skrótowce sylabowe piszemy tak jak inne nazwy własne, np.
Cepelia, Gaspol, Polfa, Investbank.
Podstawowe zasady użycia małych liter
Małą literą piszemy:
- nazwy pospolite, np.
brzoza, marcinki (kwiaty), węgierki (śliwki), renety (jabłka), amerykany (ziemniaki), nimfa, skrzat, anioł (istoty mitologiczne), ziemia, księżyc, słońce, gwiazda;
Można pisać wielkimi literami nazwy pospolite w funkcji imion własnych, np.
Sędzia, Wojski, Hrabia (postaci z "Pana Tadeusza"),
Cześnik, Rejent (postaci z "Zemsty"),
a także nazwy uosobionych pojęć abstrakcyjnych, np.
Fatum, Zwycięstwo, Dobro.
- nazwy okresów, epok, prądów kulturalno-artystycznych i społeczno-politycznych, np.
antyk, straożytność, średniowiecze, odrodzenie, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm, neoromantyzm, dwudziestolecie międzywojenne,
towianizm, żeromszczyzna, marksizm, heglizm, dostojewszczyzna;
Te same nazwy w zależności od intencji piszącego lub kontekstu można też pisać wielkimi literami, np.
Średniowiecze, Odrodzenie, Pozytywizm.
WYJĄTEK: Młoda Polska, Młode Czechy.
- nazwy wydarzeń historycznych, np.
wojna trojańska, powstanie styczniowe, bitwa pod Grunwaldem, pokój toruński, traktat wersalski, kongres wiedeński, druga wojna światowa, hołd pruski, powstanie warszawskie, unia lubelska, konferencja genewska;
Nazwy wydarzeń historycznych mających szczególne znaczenie w dziejach całej ludzkości lub w dziejach danego narodu można pisać wielkimi literami, np.
Wiosna Ludów, Powstanie Listopadowe, Powstanie Warszawskie.
- nazwy zwyczajów, obrzędów, nabożeństw, okresów kalendarzowych, np.
andrzejki, mikołajki, walentynki, sobótka, dożynki, mikołajki, ślub, msza, nieszpory, rok, tydzień, poniedziałek, grudzień;
WYJĄTKI: Wielki Tydzień i dni Wielkiego Tygodnia: Wielki Czwartek, Wielki Piątek, Wielka Sobota, Anioł Pański.
- przymiotniki utworzone od nazw kontynentów, krajów, regionów, miejscowości, miast, wsi, np.
europejski, polski, szwedzki, południowoamerykański, mazowiecki, śląski, krakowski, babiloński, poznański, warszawski, sądecki;
- nazwy mieszkańców miast, osiedli, wsi, np.
paryżanka, moskwianin, poznanianka, opolanin, warszawianin, sądeczanin, żoliborzanin, lipczanka;
- nazwy członków organizacji politycznych, społecznych, godności współczesnych i historycznych, tytułów naukowych i zawodowych, stopni wojskowych, np.
peeselowiec, premier, prezydent, minister, cesarz, książę, dyrektor, burmistrz, papież, profesor, doktor, pułkownik, porucznik.
Małą literą piszemy:
- nazwy pospolite, np.
- nazwy okresów, epok, prądów kulturalno-artystycznych i społeczno-politycznych, np.
- nazwy wydarzeń historycznych, np.
- nazwy zwyczajów, obrzędów, nabożeństw, okresów kalendarzowych, np.
- przymiotniki utworzone od nazw kontynentów, krajów, regionów, miejscowości, miast, wsi, np.
- nazwy mieszkańców miast, osiedli, wsi, np.
- nazwy członków organizacji politycznych, społecznych, godności współczesnych i historycznych, tytułów naukowych i zawodowych, stopni wojskowych, np.
brzoza, marcinki (kwiaty), węgierki (śliwki), renety (jabłka), amerykany (ziemniaki), nimfa, skrzat, anioł (istoty mitologiczne), ziemia, księżyc, słońce, gwiazda;
Można pisać wielkimi literami nazwy pospolite w funkcji imion własnych, np.
Sędzia, Wojski, Hrabia (postaci z "Pana Tadeusza"),
Cześnik, Rejent (postaci z "Zemsty"),
a także nazwy uosobionych pojęć abstrakcyjnych, np.
Fatum, Zwycięstwo, Dobro.
antyk, straożytność, średniowiecze, odrodzenie, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm, neoromantyzm, dwudziestolecie międzywojenne,
towianizm, żeromszczyzna, marksizm, heglizm, dostojewszczyzna;
Te same nazwy w zależności od intencji piszącego lub kontekstu można też pisać wielkimi literami, np.
Średniowiecze, Odrodzenie, Pozytywizm.
WYJĄTEK: Młoda Polska, Młode Czechy.
wojna trojańska, powstanie styczniowe, bitwa pod Grunwaldem, pokój toruński, traktat wersalski, kongres wiedeński, druga wojna światowa, hołd pruski, powstanie warszawskie, unia lubelska, konferencja genewska;
Nazwy wydarzeń historycznych mających szczególne znaczenie w dziejach całej ludzkości lub w dziejach danego narodu można pisać wielkimi literami, np.
Wiosna Ludów, Powstanie Listopadowe, Powstanie Warszawskie.
andrzejki, mikołajki, walentynki, sobótka, dożynki, mikołajki, ślub, msza, nieszpory, rok, tydzień, poniedziałek, grudzień;
WYJĄTKI: Wielki Tydzień i dni Wielkiego Tygodnia: Wielki Czwartek, Wielki Piątek, Wielka Sobota, Anioł Pański.
europejski, polski, szwedzki, południowoamerykański, mazowiecki, śląski, krakowski, babiloński, poznański, warszawski, sądecki;
paryżanka, moskwianin, poznanianka, opolanin, warszawianin, sądeczanin, żoliborzanin, lipczanka;
peeselowiec, premier, prezydent, minister, cesarz, książę, dyrektor, burmistrz, papież, profesor, doktor, pułkownik, porucznik.
Użycie lub brak łącznika w złożeniach i zestawieniach
Łącznik stosujemy w zasadzie między równorzędnymi członami złożenia czy zestawienia. Człony nierównorzędne, tzn. takie, z których jeden jest wyrazem określanym, a drugi określającym, piszemy bez łącznika jako jeden wyraz złożony lub jako dwa odrębne wyrazy.
Łącznik stosuje się:
- w przymiotnikach złożonych z dwóch członów znaczeniowo równorzędnych (łącznik można wtedy zastąpić spójnikiem i), np.
sezon wiosenno-letni (wiosenny i letni),
teren gliniasto-piaszczysty (z gliny i piasku),
rozwój przemysłowo-techniczny (przemysłowy i techniczny),
zagadnienia społeczno-polityczne (społeczne i polityczne),
wydział matematyczno-przyrodniczy (matematyczny i przyrodniczy),
flaga biało-czerwona (jednocześnie biała i czerwona),
północno-wszchodni (północny i wschodni),
południowo-zachodni (południowy i zachodni),
tchawico-płucny (dotyczący tchawicy i płuc),
żołądkowo-jelitowy (dotyczący żołądka i jelit);
WYJĄTEK: głuchoniemy (głuchy i niemy).
UWAGA: Niektóre przymiotniki, zależnie od znaczenia, w jakim się ich używa, można pisać dwojako, np.
historyczno-literacki (wydział historyczno-literacki, tzn. historyczny i literacki) bądźhistorycznoliteracki (artykuł historycznoliteracki, tzn. dotyczący historii literatury).
Jeśli przymiotnik złożony pisany z łącznikiem wchodzi w skład nazwy własnej, oba człony piszemy w nim wielką literą, np.
Akademia Górniczo-Hutnicza, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska;
- w przymiotnikach złożonych z więcej niż dwu członów, z których każdy jest zakończony na o- (z wyjątkiem ostatniego), np.
południowo-zachodnio-europejski,
staro-cerkiewno-słowiański,
polsko-francusko-włoski.
Łącznik stosuje się także:
- w dwuczłonowych nazwach rczeczownikowych, jeśli oba człony są równorzędne, np.
klasa-pracownia, klub-kawiarnia, kupno-sprzedaż, szpital-pomnik, fryzjerka-kosmetyczka;
- w nazwiskach złożonych, np.
Lubecki-Drucki, Grzymała-Siedlecki, Kaden-Bandrowski, Kossak-Szczucka, Boy-Żeleński,
Grot-Rowecki, Nowak-Jeziorański, Rydz-Śmigły;
- w nazwach miejscowych, np.
Warszawa-Ochota, Bielsko-Biała, Kudowa-Zdrój
oraz w terminach geograficznych, np.
południo-wschód, południo-zachód;
- w połączeniach wyrazowych, w których człony w danym znaczeniu występują zawsze razem, np.
koszałki-opałki, gadu-gadu, esy-floresy, kogel-mogel, czary-mary, rach-ciach, hokus-pokus, łapu-capu, szuru-buru, pif-paf!, stuku-puku, raz-dwa (szybko);
- w złożonych przymiotnikach i rzeczownikach, w których pierwszym członem jest liczebnik pisany cyframi, np.
10-centymetrowy, 30-stopniowy, 3-majowy, 45-minutowy, 7-godzinny, 3-drzwiowy, XX-wieczny, XXX-lecie, 20-lecie, 80-letni, 10-złotowy;
- w wyrażeniach, w których występuje dwukrotnie ten sam przymiotnik złożony, różniący się tylko pierwszym członem, np.
sześcio- i siedmioletnie dzieci, średnio- i długodystansowy bieg, jedno- i dwutygodniowe wczasy, krótko- i długoterminowy kredyt;
- w połączeniach wyrazowych z członami niby-, quasi-, np.
niby-człowiek, niby-artysta, niby-gotyk, niby-Francuz, niby-orientalny, niby-romantycznie,
quasi-nauka, quasi-opiekun, quasi-Polak, quasi-umysłowy.
UWAGA: Niby w terminach przyrodniczych pisze się łącznie, np. nibybłona, nibykłos, nibytorebka, nibyliść, nibynóżki, nibyjagoda.
Łącznik stosujemy w zasadzie między równorzędnymi członami złożenia czy zestawienia. Człony nierównorzędne, tzn. takie, z których jeden jest wyrazem określanym, a drugi określającym, piszemy bez łącznika jako jeden wyraz złożony lub jako dwa odrębne wyrazy.
Łącznik stosuje się:
Łącznik stosuje się:
- w przymiotnikach złożonych z dwóch członów znaczeniowo równorzędnych (łącznik można wtedy zastąpić spójnikiem i), np.
- w przymiotnikach złożonych z więcej niż dwu członów, z których każdy jest zakończony na o- (z wyjątkiem ostatniego), np.
- w dwuczłonowych nazwach rczeczownikowych, jeśli oba człony są równorzędne, np.
- w nazwiskach złożonych, np.
- w nazwach miejscowych, np.
- w połączeniach wyrazowych, w których człony w danym znaczeniu występują zawsze razem, np.
- w złożonych przymiotnikach i rzeczownikach, w których pierwszym członem jest liczebnik pisany cyframi, np.
- w wyrażeniach, w których występuje dwukrotnie ten sam przymiotnik złożony, różniący się tylko pierwszym członem, np.
- w połączeniach wyrazowych z członami niby-, quasi-, np.
sezon wiosenno-letni (wiosenny i letni),
teren gliniasto-piaszczysty (z gliny i piasku),
rozwój przemysłowo-techniczny (przemysłowy i techniczny),
zagadnienia społeczno-polityczne (społeczne i polityczne),
wydział matematyczno-przyrodniczy (matematyczny i przyrodniczy),
flaga biało-czerwona (jednocześnie biała i czerwona),
północno-wszchodni (północny i wschodni),
południowo-zachodni (południowy i zachodni),
tchawico-płucny (dotyczący tchawicy i płuc),
żołądkowo-jelitowy (dotyczący żołądka i jelit);
WYJĄTEK: głuchoniemy (głuchy i niemy).
UWAGA: Niektóre przymiotniki, zależnie od znaczenia, w jakim się ich używa, można pisać dwojako, np.
historyczno-literacki (wydział historyczno-literacki, tzn. historyczny i literacki) bądźhistorycznoliteracki (artykuł historycznoliteracki, tzn. dotyczący historii literatury).
Jeśli przymiotnik złożony pisany z łącznikiem wchodzi w skład nazwy własnej, oba człony piszemy w nim wielką literą, np.
Akademia Górniczo-Hutnicza, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska;
południowo-zachodnio-europejski,
staro-cerkiewno-słowiański,
polsko-francusko-włoski.
Łącznik stosuje się także:
klasa-pracownia, klub-kawiarnia, kupno-sprzedaż, szpital-pomnik, fryzjerka-kosmetyczka;
Lubecki-Drucki, Grzymała-Siedlecki, Kaden-Bandrowski, Kossak-Szczucka, Boy-Żeleński,
Grot-Rowecki, Nowak-Jeziorański, Rydz-Śmigły;
Warszawa-Ochota, Bielsko-Biała, Kudowa-Zdrój
oraz w terminach geograficznych, np.
południo-wschód, południo-zachód;
koszałki-opałki, gadu-gadu, esy-floresy, kogel-mogel, czary-mary, rach-ciach, hokus-pokus, łapu-capu, szuru-buru, pif-paf!, stuku-puku, raz-dwa (szybko);
10-centymetrowy, 30-stopniowy, 3-majowy, 45-minutowy, 7-godzinny, 3-drzwiowy, XX-wieczny, XXX-lecie, 20-lecie, 80-letni, 10-złotowy;
sześcio- i siedmioletnie dzieci, średnio- i długodystansowy bieg, jedno- i dwutygodniowe wczasy, krótko- i długoterminowy kredyt;
niby-człowiek, niby-artysta, niby-gotyk, niby-Francuz, niby-orientalny, niby-romantycznie,
quasi-nauka, quasi-opiekun, quasi-Polak, quasi-umysłowy.
UWAGA: Niby w terminach przyrodniczych pisze się łącznie, np. nibybłona, nibykłos, nibytorebka, nibyliść, nibynóżki, nibyjagoda.
Rozdzielna pisownia partykuły "nie"
Partykułę nie jako zaprzeczenie piszemy rozdzielnie:
- z osobowymi formami czasownika oraz z bezokolicznikiem, np.
nie lubię, nie musisz, nie ma, nie chcemy, nie żałujcie, nie są, nie dotknąłem, nie pragnęłam, nie dbałeś, nie zdążyłeś, nie zdjął, nie wzięła, nie krzyczy, nie świeciło, nie móc, nie tłumić, nie upokorzać, nie dostrzegać.
WYJĄTKI: Czasowniki utworzone od rzeczowników z przedrostkowym nie, np. niepokoić (od:niepokój), niewolić (od: niewola), a także czasowniki niedomagać, niedowidzieć, nienawidzić.
- z osobowymi formami czasownika użytymi w funkcji bezosobowej, np.
nie należy (ukrywać), nie powinno się (namawiać), nie wypadałoby (postąpić inaczej), nie godzi się(rzucać oszczerstw), nie należało (zabierać głosu), nie podróżowało się (długo);
- z wyrazami użytymi w znaczeniu czasownikowym, np.
nie brak (tupetu, nie można (narzekać), nie trzeba (namawiać), nie wiadomo (jak postąpić), nie warto(zaczynać), nie wolno (palić),
a także z użytymi w funkcji orzeczenia wyrazami:
nie wstyd (nie wstyd ci?), nie strach (nie strach na to patrzeć?), nie żal (nie żal wam wyjeżdżać?),nie szkoda (nie szkoda wam czasu?), nie sposób (wszystkiego zapamiętać),
z wyjątkiem wyrazu niepodobna (niepodobna tego zrozumieć);
- z imiesłowami przysłówkowymi współczesnymi (zakończonymi na -ąc) i uprzednimi (zakończonymi na-łszy, -wszy), np.
nie myśląc, nie przewidując, nie wyszedłszy, nie przyrzekłszy, nie zamknąwszy, nie wstąpiwszy;
- z bezosobowymi formami czasowników na -no, -to, np.
nie widziano, nie zaprzestano, nie podjęto, nie zachęcano, nie zdjęto, nie nakryto, nie wykryto;
- z zaimkami, np.
nie ja, nie ty, nie mój, nie nasz, nie one, nie taki, nie swój, nie to, nie każdy, nie wasza, nie twoja, nie tamten;
Do nielicznych wyjątków należą zaimki:
nieco, niecoś, nieswój (niezdrów),
niejaki (pewien, jakiś),
niejako, niektóry, poniektóry.
- z liczebnikami, np.
nie raz, nie dwa, nie tysiąc, nie piąty, nie siódma, nie dziewiętnasta, nie troje, nie dwanaścioro, nie kilka, nie kilkoro;
Do wyjątków należą liczebniki:
niejeden (wielu; ten i ów),
niewiele, niewielu.
- z przymiotnikami i przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym, np.
nie krótsza, nie ciekawszy, nie najwłaściwsza, nie najzabawniejsza, nie najsprytniejszy, nie częściej, nie łatwiej, nie dokładniej, nie trudniej, nie najlepiej, nie najpewniej, nie najgrzeczniej;
- z przysłówkami nie pochodzącymi od przymiotników, np.
nie tylko, nie bardzo, nie zawsze, nie tutaj, nie całkiem, nie zaraz, nie jutro, nie dosyć;
Do wyjątków należą przysłówki:
niebawem, nieraz, niezbyt.
- z rzeczownikami, przymiotnikami i przysłówkami, jeśli wyraża przeciwstawienie, np.
nie porażki, lecz sukcesy (zmieniły jego życie),
poprawny, a nie błędny (zapis jest poprawny, a nie błędny),
nie długo, lecz bardzo krótko (trwała jego nadzieja).
Partykułę nie jako zaprzeczenie piszemy rozdzielnie:
- z osobowymi formami czasownika oraz z bezokolicznikiem, np.
- z osobowymi formami czasownika użytymi w funkcji bezosobowej, np.
- z wyrazami użytymi w znaczeniu czasownikowym, np.
- z imiesłowami przysłówkowymi współczesnymi (zakończonymi na -ąc) i uprzednimi (zakończonymi na-łszy, -wszy), np.
- z bezosobowymi formami czasowników na -no, -to, np.
- z zaimkami, np.
- z liczebnikami, np.
- z przymiotnikami i przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym, np.
- z przysłówkami nie pochodzącymi od przymiotników, np.
- z rzeczownikami, przymiotnikami i przysłówkami, jeśli wyraża przeciwstawienie, np.
nie lubię, nie musisz, nie ma, nie chcemy, nie żałujcie, nie są, nie dotknąłem, nie pragnęłam, nie dbałeś, nie zdążyłeś, nie zdjął, nie wzięła, nie krzyczy, nie świeciło, nie móc, nie tłumić, nie upokorzać, nie dostrzegać.
WYJĄTKI: Czasowniki utworzone od rzeczowników z przedrostkowym nie, np. niepokoić (od:niepokój), niewolić (od: niewola), a także czasowniki niedomagać, niedowidzieć, nienawidzić.
nie należy (ukrywać), nie powinno się (namawiać), nie wypadałoby (postąpić inaczej), nie godzi się(rzucać oszczerstw), nie należało (zabierać głosu), nie podróżowało się (długo);
nie brak (tupetu, nie można (narzekać), nie trzeba (namawiać), nie wiadomo (jak postąpić), nie warto(zaczynać), nie wolno (palić),
a także z użytymi w funkcji orzeczenia wyrazami:
nie wstyd (nie wstyd ci?), nie strach (nie strach na to patrzeć?), nie żal (nie żal wam wyjeżdżać?),nie szkoda (nie szkoda wam czasu?), nie sposób (wszystkiego zapamiętać),
z wyjątkiem wyrazu niepodobna (niepodobna tego zrozumieć);
nie myśląc, nie przewidując, nie wyszedłszy, nie przyrzekłszy, nie zamknąwszy, nie wstąpiwszy;
nie widziano, nie zaprzestano, nie podjęto, nie zachęcano, nie zdjęto, nie nakryto, nie wykryto;
nie ja, nie ty, nie mój, nie nasz, nie one, nie taki, nie swój, nie to, nie każdy, nie wasza, nie twoja, nie tamten;
Do nielicznych wyjątków należą zaimki:
nieco, niecoś, nieswój (niezdrów),
niejaki (pewien, jakiś),
niejako, niektóry, poniektóry.
nie raz, nie dwa, nie tysiąc, nie piąty, nie siódma, nie dziewiętnasta, nie troje, nie dwanaścioro, nie kilka, nie kilkoro;
Do wyjątków należą liczebniki:
niejeden (wielu; ten i ów),
niewiele, niewielu.
nie krótsza, nie ciekawszy, nie najwłaściwsza, nie najzabawniejsza, nie najsprytniejszy, nie częściej, nie łatwiej, nie dokładniej, nie trudniej, nie najlepiej, nie najpewniej, nie najgrzeczniej;
nie tylko, nie bardzo, nie zawsze, nie tutaj, nie całkiem, nie zaraz, nie jutro, nie dosyć;
Do wyjątków należą przysłówki:
niebawem, nieraz, niezbyt.
nie porażki, lecz sukcesy (zmieniły jego życie),
poprawny, a nie błędny (zapis jest poprawny, a nie błędny),
nie długo, lecz bardzo krótko (trwała jego nadzieja).
Łączna pisownia partykuły "nie"
Partykułę nie jako zaprzeczenie piszemy łącznie:
- z rzeczownikami, np.
nieatrakcyjność, nieszczęście, niedowierzanie, nieoryginalność, nieprzyjaciel, niecelowość, niebezpieczeństwo, niegościnność, nierozwaga, niecierpliwość, niedoświadczenie, nienaruszalność, niepodobieństwo, niewrażliwość;
- z przymiotnikami w stopniu równym, np.
nietrwały, nieżonaty, niewygodny, niekorzystny, nieprzyjemny, nieżyciowy, nieważny, niewrażliwy, niezamężna, nieurodzajny, niejasny, niewnikliwy;
- z przysłówkami utworzonymi od zaprzeczonych przymiotników, np.
niedbale, niedostrzegalnie, niewątpliwie, niespokojnie, nieużytecznie, niewesoło, niesymetrycznie, niesumiennie, niesłychanie, nieodpowiednio;
- z formami stopnia wyższego i najwyższego przymiotników i przysłówków, które bez wyrazu nie w ogóle nie występują lub jeśli partykuła nie oznacza cechę przeciwstawną przymiotnika podstawowego, np.
niedołężny - niedołężniejszy - najniedołężniejszy,
nieszczęśliwy - nieszczęśliwszy - najnieszczęśliwszy,
niedyskretny - niedyskterniejszy - najniedyskretniejszy;
- z imiesłowami użytymi w funkcji przymiotnikowej, np.
z imiesłowami przymiotnikowymi (czynnymi i biernymi), niezależnie od tego, czy użyte są w znaczeniu przymiotnikowym (przykłady a), czy czasownikowym (przykłady b), np.
a) nieoceniony pracownik (bezcenny, zasługujący na najwyższą ocenę), ale także
b) skok nieoceniony jeszcze przez jury konkursu (taki, którego nie oceniono),
a) niezapomniane wrażenie (nie dające się zapomnieć), ale także
b) niezapomniany przez ucznów zwyczaj,
a) nieopisane trudności (nie dające się opisać), ale także
b) miejsca nieopisane w książce (takie, których nie opisano),
a) Przyśnił mi się mój nieżyjący dziadek, ale także
b) Człowiek nieżyjący w Japonii nie zna strachu przed trzęsieniem ziemi.
Gdy imiesłów użyty jest w znaczeniu czasownikowym, dopuszczalne jest jednak stosowanie pisowni rozdzielnej.
WYJĄTKI: Zawsze stosuje się pisownię rozdzielną w wyraźnych przeciwstawieniach, np. nie leżący, ale siedzący oraz w konstrukcjach, których ośrodkiem jest spójnik ani lub ni, np. nie piszący ani nie czytający, czasem powtórzony, np. ani nie piszący, ani nie czytający.
UWAGA: Podane zasady dotyczące pisowni zaprzeczonych imiesłowów przymiotnikowych są od niedawna w polskiej ortografii. Oparte są na uchwale Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN z dania 9 grudnia 1997 r. Dotychczasowe przepisy kazały pisać rozdzielnie imiesłowy użyte czasownikowo, a łącznie imiesłowy użyte przymiotnikowo.
- Wyrażenia przyimkowe to połączenia przyimków z rzeczownikami lub przysłówkami, liczebnikami i zaimkami. Zasadniczo pisze się je rozdzielnie bez względu na ich znaczenie pierwotne lub przenośne, np.
bez bez mała, bez liku, bez ustanku, bez reszty, bez wątpienia,
beze beze mnie,
dla dla dwojga, dla niepoznaki, dla nich,
do do pracy, do dziesięciu, do niego, do cna, do niedawna, do siego roku, do widzenia,
mimo mimo to, mimo woli, mimo przeszkód,
na na jaw, na pamięć, na pewno, na przekór, na przełaj, na przykład, na wznak, na opak,
na razie, na co dzień,
nad nad wyraz, nad miarę,
nade nade mną, nade wszystko,
o o ile,
od od dawna, od niedawna, od niechcenia, od rzeczy, od tego, od razu,
ode ode mnie,
po po cichu, po co, po omacku, po czym, po kolei, po pięć, po polsku, po prostu, po trochu,
po wtóre, po wszystkim, po południu,
pod pod dostatkiem, pod spodem, pod warunkiem, pod względem, pod kierunkiem,
pode pode mna,
poza poza mną, poza tym,
przed przed południem, przed czasem, przed domem,
przede przede mną, przede wszystkim,
przez przez lasy, przez Europę, przez ten czas,
przeze przeze mnie,
przy przy czym, przy tym, przy tobie,
spod spod oka, spod łóżka,
spode spode łba, spode mnie,
sprzed sprzed domu, sprzed roku,
sprzede sprzede mnie,
w w ogóle, w poprzek, w razie, w środku, w zamian, w okamgnieniu, w przeddzień, w prawo,
w bród,
we we wtorek, we Włodawie, we wrzątku,
z z cicha, z lekka, z powodu, z powrotem, z rana, z przodu, z reguły, z wolna, z daleka, z wysoka, z przeciwka, z grubsza,
za za mąż, za granicą, za półdarmo, za darmo, za dnia, za młodu, za mało, za wiele, za pan brat, za pomocą, za pięć złotych, za co, za to, za nic,
ze ze wszech miar, ze skutkiem, ze spodu, ze mną,
znad znad stawu, znad morza.
- Wyrażenia przyimkowe mające dziś charakter zrostów, w których zatarło się już w znacznym stopniu odczucie ich złożoności, piszemy zgodnie z tradycją łącznie, np.
dlaczego, dlatego, donikąd, dopóki, dopóty, doprawdy, dotychczas, nadaremnie, nadto, naprędce, naprzeciwko, naprzód, naraz, nareszcie, natenczas, naumyślnie, nawet, nawzajem, nazbyt, pojutrze, pokrótce, pomału, poniewczasie, pospołu, pośrodku, przedwczoraj, wniwecz, wówczas, wpław, wpół, wręcz, wszerz, wzdłuż, wzwyż, zanadto, zawczasu, zgoła, znienacka.
- Niekiedy o łącznej lub rozdzielnej pisowni wyrażeń przyimkowych decyduje ich znaczenie, np.
naraz (nagle, niespodziewanie), ale na raz (na jeden raz),
naprzód (do przodu), ale na przód (na przód czegoś),
niezadługo (wkrótce), ale nie za długo (niezbyt długo),
ponadto (oprócz tego), ale ponad to (ponad coś),
zapewne (z pewnością), ale za pewne (uważać coś za pewne).
- Przyimki złożone z przyimków właściwych piszemy łącznie, np.
oprócz, ponad, poprzez, poza, pomiędzy, spomiędzy, spod, spoza, sprzed, znad, zza.
Przyimek złożony sponad piszemy w dwojaki sposób (zależnie od znaczenia):
sponad Sponad gór świeciło słońce.
zponad Z ponad (z więcej niż) stu dwudziestu kandydatek do konkursu Miss Polonia tylko dziesięć przeszło do półfinału.
- Łącznie piszemy przyimki: wbrew, wskutek oraz połączenia przyimka i członów: -bok, -czas, -dług, -koło, -miast, -śród, -wnątrz, np.
obok, podczas, według, naokoło, zamiast, natomiast, natychmiast, spośród, wśród, wewnątrz, zewnątrz.
Partykułę nie jako zaprzeczenie piszemy łącznie:
- z rzeczownikami, np.
- z przymiotnikami w stopniu równym, np.
- z przysłówkami utworzonymi od zaprzeczonych przymiotników, np.
- z formami stopnia wyższego i najwyższego przymiotników i przysłówków, które bez wyrazu nie w ogóle nie występują lub jeśli partykuła nie oznacza cechę przeciwstawną przymiotnika podstawowego, np.
- z imiesłowami użytymi w funkcji przymiotnikowej, np.
nieatrakcyjność, nieszczęście, niedowierzanie, nieoryginalność, nieprzyjaciel, niecelowość, niebezpieczeństwo, niegościnność, nierozwaga, niecierpliwość, niedoświadczenie, nienaruszalność, niepodobieństwo, niewrażliwość;
nietrwały, nieżonaty, niewygodny, niekorzystny, nieprzyjemny, nieżyciowy, nieważny, niewrażliwy, niezamężna, nieurodzajny, niejasny, niewnikliwy;
niedbale, niedostrzegalnie, niewątpliwie, niespokojnie, nieużytecznie, niewesoło, niesymetrycznie, niesumiennie, niesłychanie, nieodpowiednio;
niedołężny - niedołężniejszy - najniedołężniejszy,
nieszczęśliwy - nieszczęśliwszy - najnieszczęśliwszy,
niedyskretny - niedyskterniejszy - najniedyskretniejszy;
z imiesłowami przymiotnikowymi (czynnymi i biernymi), niezależnie od tego, czy użyte są w znaczeniu przymiotnikowym (przykłady a), czy czasownikowym (przykłady b), np.
a) nieoceniony pracownik (bezcenny, zasługujący na najwyższą ocenę), ale także
b) skok nieoceniony jeszcze przez jury konkursu (taki, którego nie oceniono),
a) niezapomniane wrażenie (nie dające się zapomnieć), ale także
b) niezapomniany przez ucznów zwyczaj,
a) nieopisane trudności (nie dające się opisać), ale także
b) miejsca nieopisane w książce (takie, których nie opisano),
a) Przyśnił mi się mój nieżyjący dziadek, ale także
b) Człowiek nieżyjący w Japonii nie zna strachu przed trzęsieniem ziemi.
Gdy imiesłów użyty jest w znaczeniu czasownikowym, dopuszczalne jest jednak stosowanie pisowni rozdzielnej.
WYJĄTKI: Zawsze stosuje się pisownię rozdzielną w wyraźnych przeciwstawieniach, np. nie leżący, ale siedzący oraz w konstrukcjach, których ośrodkiem jest spójnik ani lub ni, np. nie piszący ani nie czytający, czasem powtórzony, np. ani nie piszący, ani nie czytający.
UWAGA: Podane zasady dotyczące pisowni zaprzeczonych imiesłowów przymiotnikowych są od niedawna w polskiej ortografii. Oparte są na uchwale Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN z dania 9 grudnia 1997 r. Dotychczasowe przepisy kazały pisać rozdzielnie imiesłowy użyte czasownikowo, a łącznie imiesłowy użyte przymiotnikowo.
- Wyrażenia przyimkowe to połączenia przyimków z rzeczownikami lub przysłówkami, liczebnikami i zaimkami. Zasadniczo pisze się je rozdzielnie bez względu na ich znaczenie pierwotne lub przenośne, np.
- Wyrażenia przyimkowe mające dziś charakter zrostów, w których zatarło się już w znacznym stopniu odczucie ich złożoności, piszemy zgodnie z tradycją łącznie, np.
- Niekiedy o łącznej lub rozdzielnej pisowni wyrażeń przyimkowych decyduje ich znaczenie, np.
- Przyimki złożone z przyimków właściwych piszemy łącznie, np.
- Łącznie piszemy przyimki: wbrew, wskutek oraz połączenia przyimka i członów: -bok, -czas, -dług, -koło, -miast, -śród, -wnątrz, np.
bez bez mała, bez liku, bez ustanku, bez reszty, bez wątpienia,
beze beze mnie,
dla dla dwojga, dla niepoznaki, dla nich,
do do pracy, do dziesięciu, do niego, do cna, do niedawna, do siego roku, do widzenia,
mimo mimo to, mimo woli, mimo przeszkód,
na na jaw, na pamięć, na pewno, na przekór, na przełaj, na przykład, na wznak, na opak,
na razie, na co dzień,
nad nad wyraz, nad miarę,
nade nade mną, nade wszystko,
o o ile,
od od dawna, od niedawna, od niechcenia, od rzeczy, od tego, od razu,
ode ode mnie,
po po cichu, po co, po omacku, po czym, po kolei, po pięć, po polsku, po prostu, po trochu,
po wtóre, po wszystkim, po południu,
pod pod dostatkiem, pod spodem, pod warunkiem, pod względem, pod kierunkiem,
pode pode mna,
poza poza mną, poza tym,
przed przed południem, przed czasem, przed domem,
przede przede mną, przede wszystkim,
przez przez lasy, przez Europę, przez ten czas,
przeze przeze mnie,
przy przy czym, przy tym, przy tobie,
spod spod oka, spod łóżka,
spode spode łba, spode mnie,
sprzed sprzed domu, sprzed roku,
sprzede sprzede mnie,
w w ogóle, w poprzek, w razie, w środku, w zamian, w okamgnieniu, w przeddzień, w prawo,
w bród,
we we wtorek, we Włodawie, we wrzątku,
z z cicha, z lekka, z powodu, z powrotem, z rana, z przodu, z reguły, z wolna, z daleka, z wysoka, z przeciwka, z grubsza,
za za mąż, za granicą, za półdarmo, za darmo, za dnia, za młodu, za mało, za wiele, za pan brat, za pomocą, za pięć złotych, za co, za to, za nic,
ze ze wszech miar, ze skutkiem, ze spodu, ze mną,
znad znad stawu, znad morza.
dlaczego, dlatego, donikąd, dopóki, dopóty, doprawdy, dotychczas, nadaremnie, nadto, naprędce, naprzeciwko, naprzód, naraz, nareszcie, natenczas, naumyślnie, nawet, nawzajem, nazbyt, pojutrze, pokrótce, pomału, poniewczasie, pospołu, pośrodku, przedwczoraj, wniwecz, wówczas, wpław, wpół, wręcz, wszerz, wzdłuż, wzwyż, zanadto, zawczasu, zgoła, znienacka.
naraz (nagle, niespodziewanie), ale na raz (na jeden raz),
naprzód (do przodu), ale na przód (na przód czegoś),
niezadługo (wkrótce), ale nie za długo (niezbyt długo),
ponadto (oprócz tego), ale ponad to (ponad coś),
zapewne (z pewnością), ale za pewne (uważać coś za pewne).
oprócz, ponad, poprzez, poza, pomiędzy, spomiędzy, spod, spoza, sprzed, znad, zza.
Przyimek złożony sponad piszemy w dwojaki sposób (zależnie od znaczenia):
sponad Sponad gór świeciło słońce.
zponad Z ponad (z więcej niż) stu dwudziestu kandydatek do konkursu Miss Polonia tylko dziesięć przeszło do półfinału.
obok, podczas, według, naokoło, zamiast, natomiast, natychmiast, spośród, wśród, wewnątrz, zewnątrz.
